او زمانلر اوتوز بش یاشنده اولان بدیع الزمان حضرتلری ، شام علماسنڭ اصرارلی تكليفلري أوزرینه ، شامڭ اڭ بويوك جامعی اولان اموی جامعنده ، ایچنده یوز عالمڭ بولوندیغی اون بیڭ كیشی یه یاقین بویوك بر جماعته [١] بر خطبه اوقور .

بدیع الزمان حضرتلرینڭ بر عصر أوڭجه اوقودیغی بو خطبه ، محتویاتی یوڭندن چوق اهمیتلیدر . بو خطبۀ شامیه ؛ اسلام عالمنڭ ایچنده بولوندیغی خسته لقلرڭ نه لردن عبارت اولدیغنی ، فلاكت و اسارته هانگی سببلردن طولايي معروض قالدقلرینی بیلدیرن ، بوڭا قارشی قورتولوش چاره لری كوسترن و بوندن صوڭره ، اسلامیتڭ زمین يوزنده مادي - معنوی اڭ یوكسك ترقّي يي كوستره جگني ، اسلامی مدنیتڭ كمال حشمتله اورته یه چیقاجغنی و زمين يوزيني پیسلكلردن تميزله يه جگني اثبات ایدن ، مژده ویرن چوق قیمتدار ، بتون مسلمانلره ، حتّا انسانلغە شاميل بر درسدر ، بر خطبه در . “ [٢]

استاد حضرتلری ، عالم اسلامڭ مادی و معنوی یاره لرینه تریاق اولابیله جك بو عربجه خطبه سنه ، جماعت ايچنده كي عالملرڭ ياشلرينه و علملرینه حر متًا شویله باشلار :

” حمد و صلاتدن صوڭره ؛ ای بو جامع امویده بو درسی دیڭله ین عرب قرداشلرم ! بن حدیمڭ فوقنده ، بو منبره وبو مقامه ارشادیڭز ایچون چیقمدم . چونكه سزه درس ویرمك حدیمڭ فوقنده در . بلكه ایچڭزده یوزه یاقین علما بولون جماعتە ده قارشی بنم مثالم ، مدرسه یه كیدن بر چوجغڭ مثالیدركه ، او صبی چوجق صباحلین مدرسه یه كیدوب ، اوقویوب ، آقشام دە باباسنه كلوب ، اوقودیغی درسنی باباسنه ارض ایدر . تا طوغری درس آلمشمی ، آلمامشمی ؟ باباسنڭ ارشادینی ويا تصويبني بكلر . اوت ، بز كوردلر سزه نسبتًا چوجق حكمنده یز و طلبه لریڭزز . سزلر بزم و اسلام ملّتلرينڭ استادلريسڭز . ایشته ، بن ده آلدیغم درسمڭ بر قسمنی ، سزلر كبی استادلریمزه شویله بیان ایدییورم :

بن بو زمان و زمینده ، بشرڭ حیات اجتماعیه مدرسه سنده درس آلدم و بیلدمكه ، اجنبیلر ، آوروپه لیلر ترقّيده استقباله اوچمه لریله برابر ؛ بزی مادی جهتده قرون وسطيده ( اورته چاغده ) طوردیران و توقیف ایدن ، آلتي تانه خسته لقدر . او خسته لقلر دە بونلردر :

برنجیسی : یأسڭ ، اميدسزلگڭ ایچمزده حیات بولوب دیریلمسی .

ایكنجیسی : صدقڭ ( طوغریلغڭ ) حیات اجتماعیۀ سیاسیه ده ئولمه سی .

اوچنجیسی : عداوته محبّت ( دوشمانلغه سوگی ) .

دردنجیسی : اهل ایمانی بربرینه باغلایان نورانی رابطه لری ( باغلری ) بیلمه مك .

بشنجیسی : چشیت چشیت ساری ( بولاشیجی ) خسته لقلر كبی انتشار ایدن استبداد ( باصقی ) .

آلتنجیسی : منفعت شخصیه سنه همتی حصر ایتمك . “

استاد بدیع الزمان حضرتلری ، یوقاریده صاییلان آلتی دهشتلی خسته لغی تشخیص ایتدیگی كبی ، قرآن اجزاخانه سندن آلديغي علاجلرله تداوی یوللرینی دە كوسترمشدر . بو اوزون خطبه دەكي پك چوق كوزل و وجیز جمله لری تمثیلاً بعضلري شويله در :

” اگر بز اخلاق اسلامیه نڭ و حقائق ايمانيه نڭ كمالاتنی­ افعالمزلە اظهار ایتسه ك ، سائر دینلرڭ تابعلری البته جماعتلرله اسلامیته كیره جكلر ؛ بلكه كرۀ آرضڭ بعض قطعه لری و دولتلری ده اسلامیتە دخالت ایده جكلر . “

” بز قرآن شاكردلری اولان مسلمانلر ، برهانه تابع اولویورز . عقل و فكر و قلبمزله حقائق ايمانيه يه كیرییورز . باشقه دینلرڭ بعض افرادلری كبی رهبانلري تقلید ایچون برهاني بیراقمییورز . اونڭ ايچون عقل و علم و فن حكم ایتدیگی استقبالده، البته برهان عقلی یه استناد ایدن و بتون حكملرینی عقله تثبیت ايتديرن قرآن حكم ایده جك . “

” بزم مرادیمز مدنیتڭ محاسنی و بشره منفعتی بولونان اییلكلریدر . یوقسه مدنیتڭ كناهلری ، سیئاتلری دگلكه ؛ احمقلر او سیئاتلری ، او سفاهتلری محاسن ظن ایدوب ، تقلید ایدوب مالمزی خراب ايتديلر. و دینی رشوت ویروب ، دنیایی دە قزانامدیلر . “

” هر قیشدن صوڭره بر بهار ، هر كیجه دن صوڭره بر صباح اولدیغی كبی ، نوع بشرڭ دخی بر صباحی ، بر بهاری اولاجق ان شاء اللّٰه . حقيقت اسلاميەنڭ كونشی ایله ، صلح عمومي دائره سنده حقیقی مدنیتی كورمەیی ، رحمت الهيه دن بكلەيه بيليرسڭز . “

” محبته اڭ لایق شی محبتدر و خصومته اڭ لایق صفت خصومتدر . یعنی حيات اجتماعيۀ بشريه يي تأمين ايدن و سعادته سوق ایدن محبّت و سومك صفاتی ، اڭ زیاده سويلمەیه و محبته لایقدر . و حیات اجتماعیەء بشريه يي زیر و زبر ایدن دوشمانلق و عداوت ، هر شیدن زیاده نفرته و عداوته و اوندن چكيلمەیه مستحق و چركين و مضر بر صفتدر . “

” كیمڭ همتی یالڭز نفسی ایسه ، او انسان دگل . چونكه انسانڭ فطرتی مدنیدر . ابناء جنسنى ملاحظه یه مجبوردر. حيات اجتماعيه ایله حیات شخصیه سی دوام ایده بیلیر . “

” آسیه قطعه سنڭ و استقبالنڭ كشافی و مفتاحی ، شورادر . یعنی ناصل فردلر بربریله مشورت ایدر ؛ طائفه لر ، قطعه لر دخی او شورایی یاپمه لری لازمدر . “

” یاشاسین صدق ! ئولسون یأس ! محبّت دوام ایتسین ! . شوری قوت بولسون ! . بتون لوم و عتاب و نفرت ، هوا و هوسە تابع اولانلره اولسون . سلام و سلامت هدایه تابع اولانلر أوستنه اولسون . “ [٣]

استادڭ یوز سنه أوڭجه اوقودیغی بو خطبه سی ، خطبۀ شامیه اسمیله كتاب حالنه كتیریلدی و شامده بر هفته ایچنده ايكی كز طبع ایدیلدی . بدیع الزمان حضرتلرینڭ شامدن استانبوله  دونوشندن قیصه بر سوره صوڭره ، ایكی كز ده استانبولده ابو الضّیا مطبعه سنده باصیلدی . داها صوڭره ١٩٢٢ ییلنده اوقاف اسلاميه مطبعه سينده تكرار باصیلمشدر .

بدیع الزمان حضرتلری ، قیامته قدر بتون مسلمانلره رهبر اولابیله جك اولان بو خطبه یی ، تأليفندن قرق بش سنه صوڭره ، تركجه یه ترجمه ایدوب نشر ایتمشدر . استاد ، طلبه لرینه یازدیغی بر مكتوبده بو خطبه نڭ لزومنه دائر شویله دیر :

” شیمدی او زمانده كی ویردیگی خبرلرڭ عینًا تظاهرلری ( كورونمه لری ) عالم اسلامیتده باشلامش . دیمك بو پك اهمّيتلي درس ، زمانی كچمش اسكی بر خطبه دگل ، بلكه طوغریدن طوغری یه ١٣٢٧ ‘ یی ( ١٩١١ ) بدل ، ١٣٧١ ‘ ده ( ١٩٥٥ ) و جامع اموی یرینه عالم اسلام جامعنده أوچ یوز یتمش میلیون بر جماعته حقیقتلی و تازه بر درس اجتماعي و اسلامیدر ( طوپلومسال و اسلامی بر درسدر ) ، دییه ترجمه سنی نشر ایتمك مناسب كورورسه ڭز نشر ايدرسڭز . “ [٤]

بدیع الزمان حضرتلری شام خلقنڭ اصرارلرينه رغمًا ، شامده فضله قالماز . ١٩١٠ سنه سنڭ بهارنده آيريلديغي استانبوله ١٩١١ ییلنڭ بهارنده دونمك أوزره شامدن آیریلیر . أوڭجه بيروته ، اورادن دە دڭز یولیله استانبوله اولاشير .

[ ١ ] او معظّم جماعت ایچنده ، صوڭره كی سنه لرده بدیع الزمان حضرتلریله طانيشوب هم طلبه سی هم ده كاتبی اولاجق اولان ” شاملی حافظ توفیق “ ده واردی . كندیسنه ” شاملی “ دینیلمه سی ، باباسنڭ مأموريتي سببیله یگرمی ییل شامده قالمه سندن طولاییدر . كری

[ ٢ ] تاريخچۀ حيات ، ص . ٨٩ كری

[ ٣ ] تاريخچۀ حيات ، ص . ٨٩ كری

[ ٤ ] عثمانلیجه مكتوبات ، ص . ٤٣٢ كری